ابن‌فلوس ابوطاهر شرف‌الدین اسماعیل بن ابراهیم نمیری ماردینیاِبْنِ فَلّوس، ابوطاهر (ابوالفضل) شرف‌الدین (شمس‌الدین) اسماعیل بن ابراهیم بن غازی بن محمد نمیری (شیبانى) ماردینى، ریاضی‌دان ، فقیه و محدث حنفی مذهب ایرانى‌الاصل می‌باشد. ۱ - نسب و تولدنیای او غازی ابن محمد اصلاً اهل شیراز بود و به موصل کوچید و سپس در الرُّ‌ها منصب قضا یافت. پسرش ابراهیم نیز در دمشق نیابت قضا داشت. ابن فلوس در ۵۴۴ق/۱۱۴۹م [۱]
نعیمى، عبدالقادر، الدارس فى تاریخ المدارس، ج ۱، ص۵۴۱، دمشق، ۱۳۶۷ق/ ۱۹۴۸م.
در ماردین زاده شد [۲]
ابن ابى الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضیئة، ج۱، ص۱۴۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
برخى از نویسندگان تولد او را در ۵۹۳ یا ۵۹۴ق ذکر کرده‌اند. [۳]
ابن ابى الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضیئة، ج۱، ص۱۴۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
که به نظر درست نمى‌آید.۲ - تحصیلاتبه هر حال ابن فلوس در دمشق به تحصیل علم پرداخت. فقه را بر مذهب حنفی فراگرفت و از اصحاب ابوطاهر سلفى [۴]
ابن ابى الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضیئة، ج۱، ص۱۴۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
و کسانى چون یوسف بن معالى البزار (د ۵۹۲ق) و هبةالله بن محمد شیرازی (د ۵۷۸ق) حدیث شنید. [۵]
نعیمى، عبدالقادر، الدارس فى تاریخ المدارس، ج ۱، ص۵۴۱، دمشق، ۱۳۶۷ق/ ۱۹۴۸م.
بنابراین پیداست که با توجه به سنوات درگذشت این دو تن، سالهای ۵۹۳ یا ۵۹۴ که برای تولد ابن فلوس ذکر کرده‌اند، نمى‌تواند درست باشد. ابن فلوس همچنین مدتى در مصر به تحصیل علوم قرآن و حدیث مشغول شد و در آن علوم دستى قوی یافت. [۶]
ابن ابى الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضیئة، ج۱، ص۱۴۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
از استادان وی در این علوم، و نیز در طب و منطق و خاصه ریاضیات که در آن چیره‌دست بود، آگاهى نداریم، چنانکه دانسته نیست در چه زمانى به عنوان قاضى حنفى به نیابت از قاضى ابن زکى منصوب شد. [۷]
ابن عماد حنبلى، عبدالحى، شذرات الذهب، ج ۵، ص۱۲۹، قاهره، ۱۳۵۱ق.
۳ - فعالیت‌های علمیابن فلوس در مدرسه فخریه برای حنفیان تدریس مى‌کرد و از جمله مدرسان مدرسه عزالدین نیز به شمار مى‌رفت. [۸]
ابن ابى الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضیئة، ج۱، ص۱۴۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
اما مهم‌ترین شغل علمى او نظارت بر مدرسه طرخانیه دمشق و تدریس در آنجا بود. [۹]
ابن ابى الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضیئة، ج۱، ص۱۴۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
[۱۰]
نعیمى، عبدالقادر، الدارس فى تاریخ المدارس، ج ۱، ص۵۴۱، دمشق، ۱۳۶۷ق/ ۱۹۴۸م.
ابوطاهر در همین منصب بود که الملک المعظم عیسى، سلطان ایوبى دمشق (حک ۶۱۵ -۴۲۴ق) از او خواست تا به حلّیت شراب خرما و انار فتوا دهد و چون نپذیرفت، وی را از طرخانیه اخراج کرد. [۱۱]
ابن کثیر، اسماعیل، البدایة و النهایة، ج ۷ (۱۳)، ص۱۴۷، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
[۱۲]
ابن عماد حنبلى، عبدالحى، شذرات الذهب، ج ۵، ص۱۲۹، قاهره، ۱۳۵۱ق.
ابن فلوس پس از آن خانه‌نشین شد و در آنجا تا هنگام مرگ به تدریس و افتاء روزگار مى‌گذرانید.۴ - وفاتتاریخ درگذشت او را ۶۲۹ق [۱۳]
نعیمى، عبدالقادر، الدارس فى تاریخ المدارس، ج ۱، ص۵۴۱، دمشق، ۱۳۶۷ق/ ۱۹۴۸م.
[۱۴]
ابن عماد حنبلى، عبدالحى، شذرات الذهب، ج ۵، ص۱۲۹، قاهره، ۱۳۵۱ق.
، ۶۳۰ق [۱۵]
ابن کثیر، اسماعیل، البدایة و النهایة، ج ۷ (۱۳)، ص۱۴۷، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
، ۶۳۷ق [۱۶]
ابن ابى الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضیئة، ج۱، ص۱۴۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
و حتى ۶۵۰ق نوشته‌اند.۵ - شاگرداناز نام شاگردان ابن فلوس اطلاع چندانى در دست نیست. ظاهراً یکى از معروف‌ترین آن‌ها زین‌الدین ابن العتال است که پس از اخراج وی از مدرسه طرخانیه، از سوی الملک المعظم به جای استاد، عهده‌دار مشاغل او شد. [۱۷]
ابن کثیر، اسماعیل، البدایة و النهایة، ج ۷ (۱۳)، ص۱۴۷، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
کسانى چون زکى‌البرزالى، شهاب‌القوصى و تاج‌العرب دختر غیلان از او روایت کرده‌اند. [۱۸]
نعیمى، عبدالقادر، الدارس فى تاریخ المدارس، ج ۱، ص۵۴۱، دمشق، ۱۳۶۷ق/ ۱۹۴۸م.
۶ - آثاربا آنکه ابن فلوس در فقه و حدیث نیز شهرت داشت، ولى عمده آثار او در ریاضیات است، بدین شرح: ۱. ارشاد الحُسّاب الى المفتوح من علم الحساب، که در یک مقدمه و ۵ باب است و در مکه نوشته شده است. نسخه‌ای از این اثر در دارالکتب قاهره نگهداری مى‌شود. [۱۹]
سید، خطى، ج ۱، ص۳۵.
۲. اعداد الاسرار فى اسرار الاعداد، در یک مقدمه و ۳ باب. این کتاب به گفته نویسنده براساس نامه نیقوماخس به فیثاغورس درباره حساب نوشته شده است . [۲۰]
طعمه، عدنان جواد، مخطوطات برلین، ج۱، ص ۱۵۱-۱۵۲، ماربورگ، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
نسخه‌هایى از این اثر در دارالکتب قاهره [۲۱]
سید، خطى، ج ۱، ص۵۸.
، برلین و ایاصوفیه، موجود است.۳. التفاحة فى اعمال المساحة، که در ۱۳۱۰ق در قاهره منتشر شد و باردیگر در ۱۳۶۸ق در ضمن مجموع المتون الکبیر در همانجا به طبع رسید. [۲۲]
مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپى عربى، ص ۱۹۶، تهران، ۱۳۴۴ش.
۴. حل عقد الاِشْکال فى مساحة الاَشْکال، در یک مقدمه و ۲ باب. این اثر در ۶۲۹ق نوشته شد و نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره موجود است. [۲۳]
سید، خطى، ج ۱، ص۲۸۴.
۵. مختصر، در علم حساب هوایى (نوعى محاسبه ذهنى با روش‌ها و قوانین خاص) که فقط طاش کوپری‌زاده [۲۴]
طاش کوپری‌زاده، احمد، مفتاح السعادة، ج۱، ص۳۲۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۸- ۱۳۲۹ق.
به آن اشاره کرده است.۶. مختصر فى علم المفتوح من علم الحساب، که به نظر مى‌رسد همان کتاب ارشاد الحساب او باشد. اگرچه در نسخه برلین، نویسنده خود، این اثر را مختصر فى فن المفتوح من الحساب نامیده، ولى فهرست نویس کتابخانه مذکور [۲۵]
طعمه، عدنان جواد، مخطوطات برلین، ج۱، ص ۱۵۸، ماربورگ، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
از آن با نام ارشادالحساب یاد کرده است. نسخه‌هایى از این اثر در آمبروزیانا و برلین [۲۶]
طعمه، عدنان جواد، مخطوطات برلین، ج۱، ص ۱۵۸، ماربورگ، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
نگهداری مى‌شود.۷. میزان العلوم فى تحقیق المعلوم. نسخه‌هایى از این اثر در صنعا [۲۷]
صنعا، خطى، ج ۴، ص۱۸۸۴.
و آمبروزیانا موجود است.۸. نصاب الحبر فى حساب الجبر، که به گفته نویسنده در مکه و به خواهش علمای آن دیار نوشته شده است. [۲۸]
طعمه، عدنان جواد، مخطوطات برلین، ج۱، ص ۱۴۹، ماربورگ، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
نسخه‌هایى از این اثر در برلین [۲۹]
ازهریه، فهرست، ج ۶، ص۱۷۳.
نگهداری مى‌شود. با مقایسه صفحه آخر نسخه برلین [۳۰]
طعمه، عدنان جواد، مخطوطات برلین، ج۱، ص ۱۵۰، ماربورگ، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
با کتابى که طاش کوپری‌زاده [۳۱]
طاش کوپری‌زاده، احمد، مفتاح السعادة، ج۱، ص۳۲۹-۳۲۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۸- ۱۳۲۹ق.
در علم حساب درهم و دینار به ابن فلوس نسبت داده، مى‌توان حدس زد که این هر دو یکى هستند.۹. کتابى در علم حساب درهم و دینار - چگونگى استخراج مجهولات عددی، که شمار آن مجهولات از معادلات جبری بیشتر باشد و این مجهولات متعدد را حساب درهم و دینار و فلس نام نهاده‌اند. [۳۲]
طاش کوپری‌زاده، احمد، مفتاح السعادة، ج۱، ص۳۲۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۸- ۱۳۲۹ق.
به نظر مى‌رسد که ابن فلوس لقب خود را از فلس، در اینگونه محاسبات ریاضى، گرفته باشد.۱۰. وسیلة الطلاب فى معرفة الاوقات بالحساب [۳۳]
صفا، ذبیح الله، تاریخ علوم عقلى در تمدن اسلامى، ج ۱، ص۱۴۴، تهران، ۱۳۴۶ش.
در مآخذ دیگر به این اثر اشاره‌ای نشده است.۱۱. مختصر، در علم قوافى، در یک مقدمه و ۵ فصل که نسخه‌ای از آن در دارالکتب مصر موجود است. [۳۴]
سید، خطى، ج ۳، ص۳۵.
۷ - فهرست منابع۱) ابن ابى الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضیئة، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق. ۲) ابن عماد حنبلى، عبدالحى، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۱ق. ۳) ابن کثیر، اسماعیل، البدایة و النهایة، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م. ۴) ازهریه، فهرست. ۵) سید، خطى. ۶) صفا، ذبیح الله، تاریخ علوم عقلى در تمدن اسلامى، تهران، ۱۳۴۶ش. ۷) صنعا، خطى. ۸) طاش کوپری‌زاده، احمد، مفتاح السعادة، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۸- ۱۳۲۹ق. ۹) طعمه، عدنان جواد، مخطوطات برلین، ماربورگ، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م. ۱۰) مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپى عربى، تهران، ۱۳۴۴ش. ۱۱) نعیمى، عبدالقادر، الدارس فى تاریخ المدارس، دمشق، ۱۳۶۷ق/ ۱۹۴۸م. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌فلوس»، ج۴،ص۱۶۰۶. |